Het Stolpersteine project van Gunter Demnig

Het initiatief Stolpersteine Laren-Blaricum sluit aan bij het Stolpersteine project van Gunter Demnig. Stolpersteine zijn ook bekend als struikelstenen. 

Gunter Demnig

Gunter Demnig is een Duitse kunstenaar die in 1947 in Berlijn werd geboren. Hij studeerde kunsteducatie, haalde zijn lesbevoegdheid, en volgde daarna de opleidingen industriële vormgeving en autonome kunst in Berlijn en in Kassel. In Kassel werkte hij bij de lokale monumentenzorg en als wetenschappelijk medewerker bij de Universiteit. Daarnaast bleef hij steeds werken als autonoom kunstenaar. In 1985 verhuisde hij naar Keulen, waar hij zich onder meer bezig hield met het organiseren van installaties en performances in de openbare ruimte.

Hij heeft veel politiek bewogen kunst gemaakt. Het idee voor de Stolpersteine is ontstaan nadat hij in zijn woonplaats met een witte lijn de weg markeerde die duizend Roma en Sinti liepen naar het station en hun deportatie. Een oude vrouw sprak hem er op aan, ze had veel lof voor het initiatief, maar ontkende dat er ooit zigeuners in haar buurt gewoond hadden. Kennelijk hadden deze mensen vanzelfsprekend deel uitgemaakt van hun buurt, en toch werden diezelfde mensen later gedeporteerd zonder noemenswaardige tegenstand van hun buren. Gunter dacht na welk antwoord hij hier op kon geven en bedacht het Stolpersteine project om de buurtgeschiedenis weer zichtbaar te maken.

Een geestelijke uit Keulen bracht de zaak verder aan het rollen met zijn opmerking: ‘Ja, 6 miljoen stenen kun je niet maken, maar om een signaal af te geven kun je toch klein beginnen?’ Met een tentoonstelling van Stolpersteine in zijn kerk is het project in 1994 begonnen.

De eerste 55 stenen zijn in 1997 gelegd in de Berlijnse wijk Kreuzberg; in 2008 waren er al meer dan 15.000 stenen. De kunstenaar begon zijn project als een kleinschalig conceptueel kunstwerk, maar geheel onverwacht bleken de Stolpersteine velen aan te spreken, waardoor het uitgroeide tot een groots Europees project. 

Demnig bracht de gedenktekens aan in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. Deze Stolpersteine herinneren aan Joden, Sinti en Roma, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en gehandicapten.Hoe Demnig aan de naam Stolpersteine is gekomen weet hij zelf niet meer, maar hij citeert met instemming een scholier "Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen" (men valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart).

Stolpersteine, struikelstenen, niet om mensen letterlijk te laten struikelen, maar wel met hun hoofd en hart. Ze moeten de aandacht van de voorbijganger trekken en aanzetten tot nadenken en herinneren. ‘Het mooie is wat het project teweeg brengt – plotseling willen buurtbewoners en passanten weten wat er is gebeurd met hun eigen buren’, zegt de initiatiefnemer in een interview  Tegelijkertijd betekent het lezen van de tekst, waarvoor men het hoofd moet buigen, dat men een buiging maakt voor de slachtoffers. ‘De herinnering aan de Shoah moet men niet uit het alledaagse leven verbannen en alleen in geritualiseerde manier op speciale plaatsen toelaten. De herinnering moet te ervaren zijn, heel persoonlijk en overal.’ Bestaande oorlogsmonumenten staan vaak letterlijk en figuurlijk te ver van de dagelijkse praktijk af. De kunstenaar ziet de Stolpersteine als een decentraal monument: ‘Het zijn kleine monumenten, maar het wordt groot als je er duizenden van ziet’.

Bij de Stolpersteine krijgen alle slachtoffers een eigen monument; door het individuele opschrift is er erkenning voor hun individuele lot. ‘Een mens is pas vergeten als zijn of haar naam vergeten is’, is het motto van Gunter Demnig. Maar dat individuele lot is ook hun gedeelde lot, daarom symboliseert één steen tegelijkertijd de andere slachtoffers van het nationaal-socialisme waarvoor (nog) geen Stolpersteine gelegd zijn.

Stolpersteine in Nederland

Vanaf juni 2021 worden ook in Amsterdam Stolpersteine gemaakt. Er was in Amsterdam een lange wachtlijst ontstaan voor plaatsing. Om dit te bespoedigen worden de stenen niet meer alleen in Duitsland, maar nu ook in Amsterdam geproduceerd, bij het Goethe-Institut aan de Herengracht. In november 2022 waren hier al 2500 Stolpersteine gemaakt. Op 17 december 2021 werden op de locatie Amstel 3 de 999e en duizendste Nederlandse Stolpersteine gelegd, als eerbetoon aan de antiquaar Louis Lamm en zijn dochter Ruth Fanny. In 2022 lagen in Amsterdam meer dan duizend Stolpersteine, in heel Europa 96.000.